मिलींद वानखडे
मुंबई
सध्या अखिल मानव जाती पुढे नैतीक मुल्यांचा प्रश्न हा अत्यंत निकडीचा झाला आहे.
सांस्कृतिक संघर्ष,युद्धाची भाषा आणी धार्मिक ऱ्हास यांच्या
विषमय वलया मध्ये अखिल मानव जात सापडली आहे.वैचारिक आराजकतेला तर सीमाच उरली नाही.
अश्या अत्यन्त आणीबाणीच्या काळात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी, बौद्ध धम्माचे विवेचन करतांना कोलोम्बो येथे जी धम्मवाणी उच्चारली तिजपासून सर्व देश्यातील आणी विशेषतः भारतातील जनतेस खरा प्रकाश दिसेल आणी खऱ्या नैतिक मूल्याचे महत्व मापन केलं जाईल असे मानण्यास हरकत नाही.
भारतातील बौद्ध धम्माचा उदय व अस्त या विषयावर कोलोम्बो येथील यंग मेन्स बुद्धिस्ट असोसिएशनच्या विद्यार्थ्यांना उद्देशून डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांचे अत्यन्त विचार प्रवर्तक व क्रांतिकारक असे दिनांक ६ जून १९५० रोजी भाषण झाले त्यावेळी ते म्हणाले…
भारतात बुद्ध धम्माचा ऱ्हास झाला असून तो जवळजवळ नष्ट झाला आहे.असे म्हटले तरी मला ही गोष्ट मुळीच मान्य नाही.
ऐहिक दृष्ट्या बुद्ध धम्माचा प्रसार वा चिन्हे भारतात दिसून येत नसतील आणि ती गोष्ट घटका भर मी मान्यही करीन,”तथापि,अध्यात्मिक शक्ती म्हणून बुद्ध धम्म भारतात अद्यापीही बुद्ध धम्म ज्वलंत प्रभावने जीवन्त आहे.ही गोष्ट कोणासही ना कबूल करता येणार नाही.
मात्र खेदाची गोष्ट अशी की,बौद्ध धम्माचा उदय कसा झाला या प्रश्नाचा विचार अद्याप व्हावा तेव्हढा झालेला नाही.बौद्ध धम्माचे महत्व लक्षात घेता,सदर विषयाचा अभ्यास वास्तव दृष्टीने व खोलवर व्हावयास पाहिजे.अश्या अभ्यासाचे महत्व भारतात आज तरी अधिक आहे.
या विषयावर अधिकृतपणे माहिती देणारे ग्रँथ किंवा इतर वागड्मय उपलब्ध नाही ही एक अडचणी ची बाब आहे.बौद्ध धम्माचे पुनरुज्जीवन करण्यात यावे असे ज्यांना वाटते,त्यांच्या पुढे असा प्रश्न उभा राहतो की,बौद्ध धम्मात जर काही चिरंतन मूल्ये होती तर या धम्माचा ऱ्हास कसा झाला? या संबं धीची माहिती मिळविण्याचा माझा प्रयत्न चालू आहे.
आता पर्यंत मी जमविलेल्या माहिती प्रमाणे,बौद्ध धम्माच्या उदय अस्ता बद्दल जी अनुमाने मी बनवली आहेत ती जवळपास बरोबर आहेत.असेच मला वाटते.
भारतात प्रथम पासून हिंदू धर्म होता असा बहुतेकांचा समज आहे.इतिहासाच्या आधारावर या घटनेची छाननी केली तर हा समज टिकाव धरू शकत नाही.
हिंदू धर्म भारतात प्रथम पासून मुळीच नव्हता.हिंदू धर्माची आज मितीची स्थिती पाहता,तो अगदी अलीकडे निर्माण झाला आहे असेच दिसून येते.हिंदू धर्माची उभारणी स्थित्यांतरातून झालेली आहे.
प्रथमतः भारतात वैदिक धर्म होता.त्या नंतर ब्राम्हनी धर्म आला आणि आता शेवटी हिंदू धर्म निर्माण झाला.अश्या तऱ्हेचे बदल क्रमशः घडलेले आहेत.
ब्राम्हणी धर्माच्या काळा तच बौद्ध धम्माचा उदय झाला.आणि ती अवस्था स्वाभाविक होती.ब्राम्हण धर्माचा आत्मा विषमतेचा होता; तर बौद्ध धम्माचा आत्मा समतेचा होता.
अर्थात या दोन भिन्न विचार प्रणालीच्या धर्मात,बौद्ध धम्म हा ब्राम्हण धर्माला आव्हाना सारखा होता.कारण बौद्ध धम्माचा चातुरवर्ण पद्धतीस विरोध होता.राज्यक्रांतीने समता होणे अपरिहार्यच आहे.प्रस्थापणेचे जे कार्य केले तेच क्रांतिकार्य बौद्ध धम्माच्या उदया मुळे घडले आहे. अश्या तऱ्हेने बौद्ध धम्माचा उदय कोणत्या परिस्थितीत झाला हे समजून घेतल्यास त्याचे महत्व कळेल असे या अनेक लोकं म्हणताना आढळतात.
शंकराचार्याच्या तत्व ज्ञाना मुळे आणि युक्ती वादामुळे बौद्ध धम्म निष्प्रभ ठरला.माझ्या मते ही गोष्ट चुकीची आहे.
कारण शंकराचार्यांच्या निधनानंतर देखील अनेक वर्ष बौद्ध धर्म भारतात उत्कर्षाने वावरत होता.
मला तर असे वाटते की,शंकराचार्य व त्यांचे गुरू बौद्ध धम्मीयच होते.
वैष्णव धर्म व शैव धर्म यांच्या भडक प्रचारामूळे बौद्ध धम्म हळूहळू नाहीसा करण्याची ही क्लुप्ती और होती.
यातच मुसलमानी स्वाऱ्यांची भर!,”बौद्ध धम्माचीच नक्कल!,या धर्मांनी केली होती.नकलेने बौद्ध धम्मास उतरती कळा लागली.
अल्लाउद्दीन खिलजीने बिहारवर स्वारी केली तेव्हा त्याने ५००० ते ६००० बौद्ध भिख्खू ना सर्रास कापून काढले. त्यामुळे धाक निर्माण झाल्याने उरलेले बौद्ध भिख्खू चीन,नेपाळ,तिबेट, या देशात गेले.
त्यांनतर बौद्ध धर्माचे पुरुज्जीवन पळून झाला.परंतु तो प्रयत्न यशस्वी होऊ शकला नाही.कारण दरम्यानच्या काळात हिंदू धर्माचा फैलाव होऊन ९० टक्के लोकं हिंदू झालेही होते.
हिंदू धर्म आचार सोपे आहे.म्हणून तो राहिला. (कधीही,कुठेही,देवावर सर्व काळजी टाकली की झाले)
बौद्ध धर्म आचारण्यास कठीण (शील,सदाचार) असल्याने बौद्ध धर्म अस्तास गेला हे त्याचे साधे व सरळ उत्तर आहे.
या शिवाय भारतातील राजकीय वातावरण जसे हिंदू धर्माला अनुकूल होते तसे बौद्ध धम्माला नव्हते (अगदी आजच्या सारखे) ही गोष्ट लक्ष्यात ठेवली पाहिजे.
